معنی یمین و یسار

حل جدول

یمین و یسار

راست و چپ

یمین

مقابل یسار

لغت نامه دهخدا

یسار

یسار. [ی َ] (ع اِ) دست چپ. ج، یُسر، یُسُر. (از ناظم الاطباء) (غیاث). دست چپ، و اسار لغتی است در آن. (منتهی الارب). دست چپ. (دهار) (مهذب الاسماء). دست چپ از دو دست تن آدمی. (یادداشت مؤلف):
یمن همه بزرگان اندر یمین اوست
یسر همه ضعیفان اندر یسار او.
فرخی.
بس یسار و یمین که زی تو رسد
از یمین تو با یسار شود.
مسعودسعد.
یک ساعته سخای یمین و یسار تو
دریا و کوه را ببرد غنیت و یسار.
سوزنی.
چو تیغ شاهی شایسته ٔ یمین تو شد
نگین سلطنت اندر خور یسار توباد.
سوزنی.
شاهین صیت تست پرنده به شرق وغرب
از کفه ٔ یمینت و از کفه ٔ یسار.
سوزنی.
دارد یمین تو به سخا بیعت و یمین
خلق از یسار تو شده با غنیت و یسار.
سوزنی.
این یمین مراست جای یمین
وان یسار مراست جای یسار.
خاقانی.
هست ترا ملک و دین تخت و نگین و قلم
هست ترا یمن و یسر جفت یمین و یسار.
خاقانی.
- یسار از یمین شناخته یا یمین از یسار دانستن، دست چپ و راست را از یکدیگر بازشناختن. به مرحله ٔ شناختن و تمیز دادن اشیاء رسیدن:
بی بذل زر نبود یمین و یسار تو
تا تو یمین خویش بدانستی از یسار.
سوزنی.
به خاکپای تو گفتم یمین غیر مکفر
از آن زمان که بدانستم از یسار یمین را.
سعدی.
و رجوع به دست شود.
|| طرف چپ. (آنندراج).چپ. اسار. سوی چپ. خلاف یمین. (یادداشت مؤلف). چپ که در برابر راست است. (برهان):
تو آن شهی که ترا هرکجا شوی شب و روز
همی رود ظفر و فتح بر یمین و یسار.
فرخی.
چوبازگشت به پیروزی از در قنوج
مظفر و ظفر و فتح بر یمین و یسار.
فرخی.
همی فکند به تیر و همی گرفت به یوز
چو گردباد همی گشت بر یمین و یسار.
فرخی.
کی بود کان خسرو پیروزبخت آید ز راه
بخت و نصرت بر یسار و فتح و دولت بر یمین.
فرخی.
هر جایگه که روی نهد بخت بر یسار
هر جایگه که حرب کند فتح بر یمین.
فرخی.
گردان در پیش روی بابزن و گردنا
ساغرت اندر یسار باده ات اندر یمین.
منوچهری.
پس و پیشش یسارت با یمین چون شیب با بالا
به اوج گنبد گردون نشان دارد ز شش ارکان.
ناصرخسرو.
تا مژه برهم زنی چون مژه باهم کنی
رایت دین بر یمین آیت حق بر یسار.
خاقانی.
این کعبه را خدای ظفر دریمین نهاد
وان کعبه را خلیل حجر در یسار کرد.
خاقانی.
این یمین مراست جای یمین
وان یسار مراست حرز یسار.
خاقانی.
هر طرب را مقابل است کرب
هر یمین را مقابل است یسار.
خاقانی.
قرب بیست سال به مدد این فتنه ماده ٔ این محنت در تزاید بود تا خاندانهای قدیم برفت و در هیچ یمین و یسار بنماند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی). لشکر بهار بریمین و یسار پر در پرزده. (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 101). وادی ایمن عالم علوی را خواهد و هر کجا یمین و یمن افتد همین باشد و یسار و ایسر عالم سفلی را خواهد. (از مصنفات شیخ اشراق ج 2 ص 280).
آن چنانکه جان بپرد سوی طین
نامه پَرَّد از یسار و از یمین.
مولوی.
به زیر زلف دوتا چون گذر کنی بنگر
که از یمین و یسارت چه بیقرارانند.
حافظ.
|| (اِمص) توانگری. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) (از آنندراج) (غیاث) (دهار) (از متن اللغه). فراخ دستی. (دهار). ثروت. (غیاث). فراخ عیشی. یساره. (از منتهی الارب):
بس کسا کز دولت تو گشت با ملک و سپاه
بس کسا کز خدمت تو گشت با یمن و یسار.
فرخی.
من بنده را که خدمت من بیست ساله است
از فر خدمت تو پدید آمده یسار.
فرخی.
تا این جهان به جای است او را وقار باشد
او با سرور باشد او با یسار باشد.
منوچهری.
یارب هزارسال ملک را بقادهی
در عز و درسلامت و در یمن و در یسار.
منوچهری.
نه بی اکرام تو جان را توان است
نه بی انعام تو کان را یسار است.
مسعودسعد.
از داده ٔ تو اکنون چندانکه بنده راست
کس را یسار و مال و ضیاع و عقار نیست.
مسعودسعد.
با جود یمین تو سنگ نارد
چندانکه زمانه یسار دارد.
مسعودسعد.
که پیش همت بونصر پارسی گه بذل
به نیم ذره نسنجد یسار آتش و آب.
مسعودسعد.
دارد یمین تو به سخا بیعت و یمین
خلق از یسار تو شده با غنیت و یسار.
سوزنی.
یک ساعته سخای یمین و یسار تو
دریا و کوه راببرد غنیت و یسار.
سوزنی.
این نجم الدین محمد در اعمال و اشغال سلطانیان خوض کرد و ثروتی و یساری او را مساعدت نمود. (تاریخ بیهق ص 126).
ماه نو کن قدح چو هست توان
در شفق گیر می چو هست یسار.
خاقانی.
در جملگی دیار خراسان از اشراف سادات به مکنت و یسار... درگذشته. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 250). به یسار و کثرت مال از همه گذشته. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 401).به قدر بسندش یساری بود
کند کاری ار مرد کاری بود.
نظامی.
در کف این ملک یساری نبود
در ره این خاک غباری نبود.
نظامی.
از سواد شب برون آرد نهار
وز کف معسر برویاند یسار.
مولوی.
ثروت و یسار و فراخ دستی و حال و کار... (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 75).
- امثال:
زانکه سنگ آن را بود کز سیم و زر دارد یسار.
سیفی نیشابوری (از امثال و حکم).
- با یسار شدن، توانگر شدن. غنی و ثروتمند گردیدن:
بس یسار و یمین که زی تو رسد
از یمین تو با یسار شود.
مسعودسعد.
|| کثرت و فراوانی و بسیاری. (ناظم الاطباء). || آسانی. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) (آنندراج).

یسار. [ی َ] (ص) روی و سیمای نامبارک و نامیمون. (ناظم الاطباء). شخصی را گویند که او میمنت ندارد و دیدن روی او نامبارک است. (برهان). شوم و نامبارک. (آنندراج):
نشسته مدعیانند از یمین و یسار
خدای را که بپرهیز از یساری چند.
ظهوری (از آنندراج).
غیرتی گیر از زنان عرب
مالداری مجو که هست یسار.
محمدقلی مجذوب (از آنندراج).

یسار. [ی َ] (اِخ) ابن مسلم یا ابن عثمان، برادر ابومسلم صاحب الدعوه و جد علی بن حمزهبن عمارهبن حمزهبن یسار اصفهانی است. (از یادداشت مؤلف).

یسار. [ی َ س ْ سا] (ع اِ) یَسار. دست چپ. (از منتهی الارب) (ناظم الاطباء). و رجوع به یَسار شود. || کمی و اندکی. گویند: انظرنی حتی یسار؛ یعنی اندکی منتظر من باش. (ناظم الاطباء).

یسار. [ی ِ] (ع مص) میاسره. نرمی کردن با کسی. (ناظم الاطباء).

یسار. [ی ِ] (ع اِ) یَسار. دست چپ. (از منتهی الارب) (ناظم الاطباء). رجوع به یَسار شود.

یسار. [ی َ] (اِخ) نام غلامی رسول (ص) را که راعی و شبان شتران آن حضرت بود. صحابی است و به دست عرینین کشته شد. قصه ٔ او در سیر آمده است. (یادداشت مؤلف). و رجوع به امتاع الاسماع ج 1 ص 272 و 335 و حبیب السیر ج 1 ص 151 شود.

یمین

یمین. [ی َ] (ع اِ) سوی راست، خلاف یسار. ج، اَیْمُن، ایمان. جج، ایامن، ایامین. (از منتهی الارب) (آنندراج) (ناظم الاطباء). دست راست از سویها. (یادداشت مؤلف). سوی دست راست و به این معنی جمع ندارد. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء). سوی دست راست. (آنندراج):
شهان در رکابش فزون از هزار
چه اندر یمین و چه اندر یسار.
فردوسی.
هر جایگه که روی نهد بخت بر یسار
هر جایگه که حرب کند فتح بر یمین.
فرخی.
کی بودکآن خسرو پیروزبخت آید ز راه
بخت و نصرت بر یسار و فتح و دولت بر یمین.
فرخی.
گردان در پیش روی بابزن و گردنا
ساغرت اندر یسار، باده ات اندر یمین.
منوچهری.
که اِستاد با ذوالفقار مجرد
به هر حربگه بر یمین محمد.
ناصرخسرو.
تا بود قضا بود وفادار یمینش
تا هست قدر هست هواخواه شمالش.
ناصرخسرو.
نیست کسی جز من خشنود از او
نیک نگه کن به یمین و شمال.
ناصرخسرو.
من بر این مرکب فراوان تاختم
گرد عالم گه یمین و گه شمال.
ناصرخسرو.
هر طرب را برابر است کرب
هر یمین را مقابل است یسار.
خاقانی.
نفس مزن به هوس در وفای خود کآن را
دوحافظند شب و روز در یمین و یسار.
عطار.
آن چنان که جان بپرّد سوی طین
نامه پرّد از یسار و از یمین.
مولوی.
این یکی ذره همی پرّد به چپ
وآن دگر سوی یمین اندر طلب.
مولوی.
خاک من و توست که باد شمال
می بردش سوی یمین و شمال.
سعدی.
- یمین از (ز) شمال ندانستن، راست و چپ را تشخیص ندادن. سوی راست از سوی چپ ندانستن:
می دهد دست ملک نعمت اصحاب یمین
به گروهی که ندانند یمین را ز شمال.
کمال اسماعیل.
- یمین و یسار، سوی راست و سوی چپ. راست و چپ. چپ و راست. از همه سو:
همی فکند به تیر و همی گرفت به یوز
چو گردباد همی گشت بر یمین و یسار.
فرخی.
امرا را برحسب مصلحت از یمین و یسار روانه گردانید. (تاریخ غازانی ص 125). در مقدمه ٔ قلب امرا چوبان و سلطان، چوبان بر یمین و سلطان بر یسار. (تاریخ غازانی ص 127).
به زیر زلف دوتا چون گذر کنی بنگر
که از یمین و یسارت چه بیقرارانند.
حافظ.
- || توسعاً همگان. عامه ٔ مردم:
بس یسار و یمین که زی تو رسد
ازیمین تو با یسار شود.
مسعودسعد.
خاندانهای قدیم رفت و در هیچ یمین و یسار بنماند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 4).
|| دست راست. (ترجمان القرآن جرجانی ص 108) (دهار) (مهذب الاسماء). ید یمنی. دست راست از دو دست تن مردم. (یادداشت مؤلف):
یمن همه بزرگان اندر یمین اوست
یسر همه ضعیفان اندر یسار او.
فرخی.
با زر روی دشمن و یاقوت خون خصم
اندر یمین تو چه کم آید یسار تیغ.
مسعودسعد.
ای پادشاه ! دولت و دین را یمین تویی
ای شهریار! ملت حق را امین تویی.
مسعودسعد.
راست گویی زبهر تیغ و قلم
آفریده شد آن خجسته یمین.
مسعودسعد.
ایا به سان صدف در کف ضمیر تو دُر
و یا به سان شَمَر در بر یمین تو یم.
امیرمعزی.
انواع سعادت ز جبین تو برد چرخ
اقسام سخاوت ز یمین تو برد یم.
امیرمعزی.
تا دل چو زرو سیم نبخشد یمین او
کرد از یمینْش میل به سوی یسار دل.
سوزنی.
چو تیغ شاهی شایسته ٔ یمین تو شد
نگین سلطنت اندرخور یسار تو باد.
سوزنی.
شاهین صیت توست پرنده به شرق وغرب
از کفه ٔ یمینت و از کفه ٔ یسار.
سوزنی.
روزی که در ابرسان یمینت
برق گهر یمان ببینم.
خاقانی.
این یمین مراست جای یمین
وان یسار مراست جای یسار.
خاقانی.
یمین عیسی و فخرالحواری
امین مریم و کهف النصاری.
خاقانی.
مهر جم است و کأس جنان نظم و نثر من
مهر از یسار خواهی و کأس از یمین خوری.
خاقانی.
یمین را از جود و جبین را از سجود معطل گذاشت. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 449).
قلم به یُمن یمینش چو گرم رو مرغی ست
که خط به روم برددم به دم ز هندوبار.
سعدی.
- اصحاب یمین (اصحاب الیمین)، خداوندان دست راست یا بهشتیان. (یادداشت مؤلف). اهل بهشت. اهل صلاح. بهشتیان و نیکوکاران:
می دهد دست فلک نعمت اصحاب یمین
به گروهی که ندانند یمین را ز شمال.
کمال اسماعیل.
- یمین از یسار بدانستن، دست راست خویش از دست چپ بازشناختن. نیک و بد خویش تمیز دادن. خوب و بد شناختن:
بی بذل زر نبود یمین و یسار تو
تا تو یمین خویش بدانستی از یسار.
سوزنی.
به خاک پای تو گفتم یمین غیر مکفر
از آن زمان که بدانستم از یسار یمین را.
سعدی.
- یمین از یسار نشناختن، دست راست خود از دست چپ تمیز ندادن. چپ از راست بازنشناختن. سخت نادان و نابخرد بودن:
آن راست یمن و یسرکه با قوت و تمیز
نشناسد او ز جهل یمین خود از یسار.
سنایی.
- یمین الملک، دست راست پادشاهی. قدرت و نیروی سلطنت و حکومت: افتخار اهل فارس یمین الملک... (گلستان).
- یمین دول، دست راست دولتها. مایه ٔ قدرت و نیروی دولتها و حکومتها. مراد یمین الدوله محمود غزنوی است:
شاه جهان بوسعید ابن یمین دول
حافظ خلق خدا ناصر دین امم.
منوچهری.
و رجوع به یمین الدوله و محمود شود.
- یمین دولت، دست راست دولت. کارگزار امور دولت. که چون دست راست، کارهای دولت را بیشتر اوانجام دهد. مراد محمود غزنوی است که لقب یمین الدوله و امین المله داشت:
فرخ یمین دولتی، زیبا امین ملتی
وز بهر ملت روز و شب، تیغ یمانی در یمین.
فرخی.
- یمین کسی بودن، دست راست کسی بودن. یار و کمک وی بودن همچون دست راست که در بدن مهمترین دستیار آدمی است:
تو ای حجت مؤمنان خراسان
امام زمان را یمین و امینی.
ناصرخسرو.
|| افزایش. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) (آنندراج). || داد. ج، ایمان. (مهذب الاسماء). || برکت. || توانایی. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) (آنندراج). قوت. (مهذب الاسماء). قوت و قدرت. (از کشاف اصطلاحات الفنون). || اول روز. (ناظم الاطباء). || منزلت حسنه. (منتهی الارب). فلان عندنا بالیمین، فلانی در نزد ما منزلتی نیک دارد. (ناظم الاطباء). منزلهالحسنه. (مهذب الاسماء). || شهوت. (یادداشت مؤلف). || ارادت. (یادداشت مؤلف). || (ص) مبارک. (منتهی الارب). با یمن و برکت. (ناظم الاطباء). || (اِ) سوگند و به این معنی مؤنث آید. ج، ایمن، ایمان. (از منتهی الارب) (ناظم الاطباء).سوگند. (دهار) (ترجمان القرآن جرجانی ص 108) (مهذب الاسماء). قسم. حلفه. حلف. محلوف. محلوفه. (یادداشت مؤلف):
ز روزگار برنجم چنانکه نتوان گفت
به خاک پای خداوند روزگار یمین.
سعدی.
عَمیسه، عَمیسیه، عُمَیسیه؛ یمین ناحق. (منتهی الارب).
- یمین باﷲ کردن،به خدا سوگند خوردن. (ناظم الاطباء).
- یمین داشتن، سوگند داشتن. قسم خورده بودن:
دارد یمین تو به سخا بیعت و یمین
خلق از یسار تو شده با غنیت و یسار.
سوزنی.
- یمین کردن، سوگند خوردن. (ناظم الاطباء).
- یمین مغلظ، سوگند گران و مؤکد: طمأنینت خاطر و آرام نفس و سکون عقل را جز به عهدی مستحکم و عقدی مؤکد و یمینی مغلظ تسکین نپندار. (تاریخ غازانی ص 53).
|| (اصطلاح فقه) به وسیله ٔ قسم به خداوند، به انجام عملی یا ترک آن ملتزم شدن. یمین مانند عهد و نذر وسیله ای است برای الزام، و موضوع آن لازم است لااقل امر مباحی باشد. از این لحاظ، یمین به انجام عمل مکروه یا ترک عمل مستحب منعقدنمی شود. (یادداشت مؤلف). اصطلاح فقهی است و قسم به خدا را گویند و صیغه ٔ آن «و مقلب القلوب و الابصار و الذی نفسی بیده و الذی فلق الحبه و بَرَاءَ النسمه، واﷲ، تاﷲ، باﷲ» و جز آن. و بالجمله یمین در لغت سه معنی دارد: الجارحه، القوه، القدوه. و قسم مطلق را گویند و قسم را بدان جهت یمین گویند که در جاهلیت هر آن کس که قسم می خورد دست راست صاحب خود را می گرفت، یااز آن جهت است که قسم یادکننده به واسطه ٔ قسم گفتار خود را تقویت می کند و شرعاً تأکید محلوف علیه باشد به ذکر خدا یا صفتی از صفات او. حکم قسم به اختلاف احوال، مختلف است: گاه واجب است اگر واجب بر آن متوقف باشد و گاه حرام است اگر ارتکاب حرامی بر آن متوقف باشد و گاه مستحب است و گاه مکروه. قسم به ذکر نام خدا یا صفتی از اوصاف جلاله ٔ او مشروع است و حکم مشروعیت آن حث بر وفاء به عقدی است: «لایؤاخذکم اﷲ باللغو فی أیمانکم ولکن یؤاخذکم بما عقدتم الایمان » (قرآن 89/5). و صیغ یمین واﷲ، باﷲ، تاﷲ. اگر در یمین حلالی حرام شود یا بالعکس کفاره لازم است مثل آن که قسم یاد کند که با زوجه ٔ خود مقاربت نکند که ایلاء باشد. در عقود و معاملات گویند: «البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر». (از فرهنگ علوم تألیف سجادی):
قول او بر جهل او هم حجت است و هم دلیل
فضل من بر عقل من هم شاهد است و هم یمین.
منوچهری.
از گواه و از یمین و از نکول
تا به شیشه در رود دیو فضول.
مولوی.
که آزردن دوستان جهل است و کفارت یمین سهل. (گلستان).
- ملک یمین، (اصطلاح فقه) مأخوذ است از آیه ٔ شریفه ٔ «... أو ما ملکت أیمانکم...» (قرآن 3/4). رابطه ٔ میان کنیزان و صاحبان آنان را ملک یمین گویند. این رابطه نوعی نکاح خاص است که به موجب آن رابطه ٔ زناشویی مباح می باشد و از حیث احکام با نکاح دایم و منقطع اختلافهایی دارد. (از فرهنگ فارسی معین):
سعدی اگر هلاک شد عمر تو باد و دوستان
ملک یمین خویش را گر بکشی چه غم خوری.
سعدی.
گر کند چشم به ما ور نکند حکم وراست
پادشاهی ست که بر ملک یمین می گذرد.
سعدی.
- یمین الصبر، سوگندی را گویند که صاحب آن عملاً و به دروغ برای بردن مال مسلمان یاد کند.وجه تسمیه ٔ آن این است که صاحب آن با وجود ناراحتی خاطر در اقدام بدان شکیبایی ورزیده است. (از تعریفات جرجانی).
- یمین الغموس، سوگندی است که به کاری یا ترک گذشته به دروغ یاد کنند. (از تعریفات جرجانی).
- یمین اللغو، سوگندی که به گمان آنکه چنین است یاد کنند در حالی که خلاف آن باشد. شافعی گفته است سوگندی است که مرد بدان دل نمی بندد تا بگوید نه به خدا و آری به خدا. (از تعریفات جرجانی).
- یمین اﷲ، لفظی است موضوع برای قسم. (یادداشت مؤلف).
- یمین المنعقده، سوگند بر کاری یا ترک چیزی در آینده. (از تعریفات جرجانی).
- یمین غیرمکفر، سوگند کفاره ناپذیر. سوگندی قطعی که با کفاره نیز نمی توان آن راشکست:
به خاک پای تو گفتم یمین غیرمکفر
از آن زمان که بدانستم از یسار یمین را.
سعدی.

یمین. [ی ُ م َی ْ ی ِ] (ع اِ مصغر) مصغر یَمین، یعنی سوی راست. (ناظم الاطباء).

فرهنگ عمید

یسار

[مقابلِ یمین] طرف چپ، سمت چپ،
[مجاز] شوم، نامبارک،
[مجاز] کسی که دیدن روی او باعث نکبت و نحوست شود: نشسته مدعیانند از یمین و یسار / خدای را که بپرهیز از «یساری» چند (ظهوری: لغت‌نامه: یسار)،
(اسم مصدر) فراخی و آسانی، توانگری، فراخی در نعمت و مال،

یمین

راست، طرف راست،
دست راست انسان،
(اسم) قسم، سوگند،
* یمین غموس: [قدیمی] سوگند دروغ،